LA PROBLEMO KATALUNIAN

Me egardas sucioze la eventi en Katalunia e la minaco pri nedependo di ta regiono di Hispania, nam ol povus esar mal exemplo por altra regioni Europan. Pro ke me ne esas ipsa Kataluniano, me tre male komprenas la romantikeso revolucionera dil Barcelonani. Li havas alta grado di autonomeso, quin multa regioni partikularista di Europa ne juas, e tamen li esas deskontenta ! Certe li mustas pagar por helpar altra regioni di Hispania, forsan tro multe, ma ico ne suficas por demandar nedependo, tante plu ke la Hispana guvernerii olim (dum la periodo Franco-ista havante tre mala reputeso hodie) helpis ca regiono por developar su e moderneskar (ye la detrimento di altra regioni Hispana).

La sola expliko esas probablamente neracional : multa Kataluniani havas la sentimento esar aparta populo ne amanta la (cetera) Hispani e neamata da li. Tamen, ica populo qua plendas - nejuste segun mea opiniono - esar opresata, havas ipsa mento imperialista. La extremisti Katalunian volas nedependo ne nur por lia regiono ma li volas anke obtenar insuli proxim Katalunia (qui ne esas parto di lia regiono) e la princio Andora, olqua ja esas nedependanta. Me dubitas ka la Andorani, mem se li parolas dialekto Katalunian, esas tre deziroza unionesar a lia imperema frati sudal. E la Kataluniani di Barcelona ne haltas hike, pro ke li deziras juntar omna "kataluniana teritorii", volas anke anexar la sud-Franca departmento "Pyrénées orientales" ube esas ankore personi qui parolas Kataluniane, ma qua esas Franca regiono depos la XVIIma yarcento. Ne esas certa ke la homi ibe esas tre entuziasmoza unionesar a lia "frati" dil sudo. E li pluduras : por havar solida sulo sub lia pedi, li volas instigar la Okcitaniani (sud-Franci) a nedependo (probable por asociar Okcitania a Kataluniana e dominacar ol). Sentimento nacionalista Okcitana existas, forsan, che 1% o 2% de la habitantaro e lo cetera konsideras su kom Franci e nule havas tal deziro. La linguo Okcitanian esas mortinta e parolata ankore nur da poka olda rurani en izolita regioni, e la yuna generacioni ne volas vere esforcar por lernar ca idiomo, dum ke la savo di la Hispana e di la Angla esas multe plu utila a li. Ultree, Okcitania esas nek richa nek povra parto di Francia. Nedependo adportus nulo : la nedependanta Okcitaniani perdus nulo, ma ganus nulo. Do, pro ke nacionalista sentimento Okcitanian ne existas, la nedependo esus absurdajo. Ma la Kataluniani esas obstinema... e li vivas (la nedependisti) en mondo di iluzioni romantika. Simpation a li me ne havas.

"L'IDOLO DIL YUNI" KA FAMOZESO ARTIFICAL ?

Kelka dii ante nun, on celebris meso por la enterigo di la Franca "rocker" Johny Halliday. Personale, me havis nul enemikeso a ta persono, ma me astonesis ke esez enterigo nacional por kantisto. Ita Johny Halliday esis tre famoza, ma koncernante me, me tote ne prizas la "rock"-muziko. Tamen, la turbo esis grandega e lo esis tota generaciono (la mea) qua facis lasta homajo a un de le sua. Ma, quale dicite, quankam me havis nul enemikeso a ca kantisto me ne partoprenis la trauro "nacional". La informili, dum mea yuneso, nomizabis lu : "la idolo dil yuni". Ico semblis a me esar tre exajerita, nam vere il ne esis mea idolo e me judikas ke la "rock"-muziko esas prefere muziko por kamionisti kam por kulturoza ed edukita homi e Johny havis tala aspekto (di kamionisto). Tamen, la propagando esis tante bone facita ke adminime granda parto de un generaciono aceptis kredar ke la dicita kantisto esis granda artisto. Yes, on devas agnoskar ke il esis tre aktiva e laborema, ma il ne impresis me kom artisto. 'Nihilominus' me ne audacis dicar o skribar ulo,nam segun la informili la homajo dil populo esis unanima, tamen pose me lektis sur la interreto mesaji qui kritikis Johny Halliday, nome li akuzis il "usanigir" la Franca kansonaro. Antee, esis bela Franca kansoni poezial maxim bone enkarnigita per la kantisto Gilbert Bécaud (multe plu bele aspektanta kam Johny Halliday). On akuzis, juste, Johny Halliday (ja per lua pseudonimo) kontributir al usanigo di Francia per lua muziko. E, me konciis, ke lua populareso, quankam reala, esabis organizita artificale e, tre versimile, sen la tre aktiva helpo dal informili, il durabus esar nekonocata. Forsan, forsan yes, la Usana sekreta servi esis tre agema por diskonocigar kantisto difuzante l'influo kultural di Usa en Francia. Per aborijena artisto, l'usanigo esas plu efikiva, kam ol esabus per Usana artisti, qui renkontrabus kelka desfido dal Franca publiko.To quo semblas impresiva a me, esas la fakto ke Johny Halliday havis preske la sama evo kam prezidanto Donald Trump ed opinioni politikal, onu lasas komprenar, tre proxima ad il. Tale me havis l'impreso, ke, samatempe kam Johny Halliday, on enterigis Donald Trump. Ico esas tre bizara sentimento.

TURISMO PER SMARTFONO

TURISMO DANKE NIA INTERLINGUO (e danke "messenger")
Hiere, 26ma di novembro '17, nia samideano Braziliana Joao Xavier Santos advokis me per "messenger" e ni povis intervidar ni danke nia smartfoni. Lor la unesma advoko, me esis en la Latina Quartero di Paris ed il povis vidar la stradi, la butiki e la kuki-vendeyi. Pose me iris ad Aziana restorerio por dejunar e ni cesis nia babilado. Me advokis ilu plu tarde, kande me esis proxim mea fervoyo-staciono por mea retroveno adheme, en la interesanta "Jardin des Plantes "(Gardeno dil Planti) ube Joao povis admirar la planti, la instaluri e la statuo di Lamarck (patro dil teorio dil evoluciono). Joao ja konocas Paris, nam il pasis kelka dii ibe dum januaro 2015, ma il ne havis suficanta tempo por vidar omno. Danke smartfono e "messenger" (e la L.I. di la Delegaciono), il havis la posibleso kelkete agar turismo sen voyajar e sen la tedanta kontrolo en la aeroportuo. Envenas mea kapo l'ideo, ke danke la smartfoni e lia "messenger" devus esar posibla, en la futuro, turismagar per nia Interlinguo. Ico esas posibleso a qua nulu, til nun, semblas pensir. Ico es reflektinda. 

SINKANTA PRESTIJO

Kom royalisto me esas bigota, t.e. me praktikas la katolika religio kom tradiciono. Me ya kredas ke la mondo ne esar nur materiala ma ke ol esas anke spiritala. Tamen, me ne havas ferma kredo, pro ke la Kristana doktrino esas unlatere tro simplacha, altralatere tro abstruza. Me opinionas ke la Buddhismo e la hinduismo esas plu proxima a la realeso.

Tamen, me komencas pozar a me questioni pri la monoteismo. Me ne bezonas longatempe priparolar la islamo por k...onstatar ke, adminime dum nia epoko, ol divenis tre sangoza. Anke la disputi ed insidioza militi inter Mohamedani ed Hebrei tre nocas, juste o nejuste, la prestijo di la Hebrea religio.
Lore, konstatante la nepacema orientizo dil monoteista religii, on koaktesas pensar pri la Kristanismo. Yes, hodie la Kristanismo esas pacema religio, ma olim esis kruc-militi, inquiziciono, chaso ye sorcistini, ico ne esis revo-peizajo. E, precipue, kande la situeso esis mala, on postulis ed on postulas ankore niatempe, ke la Kristani aceptez mortar en kruela kondicioni kom martiri por atestar pri lia fido, kande esas persekuti. Ne omna personi esas kapabla agar tale.
Se en proxima tempo, granda milito eventos pro la monoteista religii e ke ica milito ne produktos la mondo-fino, lore pro la devasti facita pro oli, la monoteista religii perdos enorme ye prestijo. Kad ico esos la vinko dil ateismo ? La ateismo naskinta de la monoteista religii esas same poke tolerema kam lua genitori e ne tre atraktiva a multi. Probable - se la islamo ne esos vinkanto e konseque impozos lua fido - on travivos rinasko dil paganismo o, plu bone, granda sucesi dil Buddhismo e di la hinduismo. La monoteista religii esas suocidanta.

LA MISTERIO DIL PETRO DI INGA

Un de la peizaji arkeologial maxim facinanta dil Antiqua Epoko Braziliana, la Petro di Inga esas monumento antiqua, qua, segun la expertizisti, kontenas nekontebla nombro de simboli ed un "Star Map" (Mapo di steli) reprezentanta la stelaro di Orion. La expertizisti qualifikas la Petro di Inga kom "eceptala monumento arkeologial, quale nul altra en la mondo."
Altra ciencala exploranti vidis en ol la prezenteso di anciena Atlantidani qui, supozeble, grabis ta reprezentaji pos fugir Atlantida. Nome, certena formi ulagrade memorigas pri la signi venanta de Mezopotamia. Til nun, la arkeologiisti ne sucesis dechifrar ca simboli.

KA RINASKO ?

Kelka dii ante nun, me lektis stranja libro dal Franca jurnalisto Stéphane Allix. Parolesas pri konocata jurnalisto qua tre interesesas pri militi en la mondo ed anke pri okultismo. Lor retreto for la mondumo (por repozar de lua tro aktiva vivo), il havas stranja experienco, nome ula viziono ube il vidas kombato dum la duesma mondomilito ed SS-oficiro Germana mortigita ye la fauco per splito de obuso ulaloke en nord-Rusia. Il mem perceptas nomo : Alexander Herrmann e grado di oficiro "Obersturmführer" quankam il ne savas la Germana. Il deskovras anke la nasko-dato e morto di ca persono. Dum ula tempo, il ne plus volas pensar pri co, ma la cirkonstanci koaktas lu okupesar pri ca afero ed il havas sempre plu multe l'impreso esar la sama persono kam Alexander Herrmann. Il facas lore serioza e detaloza inquesto en Germania e Rusia e il trovas tre interesiva e stranja kozi. Me skribis : "Ka rinasko ?", nam ilu ne volas kredar ke il esas la rienkarnigo dil "Obersturmführer", Alexander Herrmann, ma il havas multo komuna kun il e la sentimento esar lu sub altra formo, quankam tre diferanta de lu. Or, ico esas exakte la teorio dil Buddhismo, qua ne kredas ye la rienkarnigo dil anmo, ma ye la pluduro dil existo dil koncio di individuo tra multa vivi, ma qua povas havar personaleso nemulte simila a lua anciena personales(o)(i). Komence, me kredis ke parolesas pri fiktivajo-verko, ma ol havas tre detaloza fakti atestita per sekura dokumenti. Ed il vizitis anke la ankore vivanta familiani di lua protagonisto. Sube esas la portreto dil SS-oficiro Alexander Herrmann. Me ne savas quon opinionar.

La aludita oficiro segun federala arkivi Germana

LA STELI (NOVELO)

Raporto da pastoro Provencana

Ica novelo esas elemento di totajo de noveli publikigita sub la titulo « Lettres de mon moulin » (Letri de mea mueleyo) redaktita dal Franca autoro famoza dum la XIXma yarcento Alphonse Daudet.

Dum la tempo kande me gardis la bestii sur la monto Luberon, me restis dum tota semani sen vidar ulu, sola en la pastureyo kun mea hundo Labri e mea mutoni. Tempope, l’ermito dil Mont-de-Lure preterpasis por serchar herbori o me perceptis la vizajo nigra di ula karbonifisto di Piemont ; ma li esis naiva personi, tacema pro tro granda solitareso, qui perdabis la deziro parolar e savis nulo pri to quo dicesis infre en la vilaji e la urbi. Tale, ye singla duesma semano, kande me audis sur la voyo acensanta, la klosheti di la mulo di nia farmo-domo adportanta a me la provizuri por la du venonta semani, e ke me vidis aparar pokope, super la valo, la vivaca kapo di la mikra miarro (servisto di farmo-domo), o la kofio rufa dil olda onklino Norade, me esis vere tre felica. Me demandis ke on raportez a me la novaji dil vilajo infre, la bapti, la mariaji ; ma to quo precipue interesis me, lo esis saveskar to quon divenis la filiino di mea mastri, nia damzelo Stéphanette, la maxim jolia yunino en la tota regiono. Sen aspektar tro interesesar pri co, me informesis kad el iris ofte a la festi, a la kunveni vesperal, ka venis sempre ad elu nova amorantuli ; ed a ti qui questionos me pro quo me grantis tanta importo ad ita kozi, me, povra pastoro dil monto, me respondos ke me evis duadek yari e ke ita Stéphanette esis lo maxim bela quan me vidabis dum mea vivo.

Or, ye ula sundio kande me vartis la manjaji por la du venonta semani, eventis ke li arivis erste tre tarde. Dum la matino me pensis : « kulpas pri co la meso ; » pose, ye aproxime dimezo, venis granda sturmo, e me opinionis ke la mulo ne povabis departar pro la mala stando dil voyi. Tandem, ye cirkum tri kloki, kande la cielo esis lavita, la monto brilanta per la aquo e la suno, me audis inter la gutifado dil folii e la exterfluo dil rivereti inflita la klosheti di la mulo, tam gaya ed alerta kam granda kloshmuziko dum Paskodio. Ma lo ne esis la mikra miarro, nek la olda Norade, qua duktis. Lo esis… divinez qua !... nia damzelo, mea filii ! nia damzelo ipsa, sidanta rekta inter la saki oziera, tote rozea pro la aero dil monti e pro la koldetesko debata al sturmo.

La mikrulo esis malada, onklino Norade vakancis che elua filii. La bela Stéphanette savigis me ica omno, dum decensar de elua mulo, ed anke ke el arivis tarde pro ke el misiris survoye ; ma per vidar elu tante bone sundiale vestizita, kun elua rubando havanta flori, elua jupo brilanta ed elua dentelaji, el semblis prefere tardeskinta ad ula danso kam serchir elua voyo inter la bushi. Ho la miniona yunino ! Mea okuli ne povis fatigesar pro regardar el. Por dicar la verajo me nulatempe vidabis elu tante proxime. Kelkafoye dum la vintro, kande la bestii-trupi decensabis adsur la planajo e ke me retroiris vespere al farmodomo por supear, elu trairis la chambro vivace, sen multe parolar al servisti, sempre ornita e kelkete superba… E nun el esis opoze a me, nur por me ; ka ico ne povus instigar divenar dessaja ?

Pos ekirigir la provizuri de la korbo, Stéphanette regardeskis kurioze cirkum elu. Kelke levante elua bela jupo dil sundio, olqua altre povabus domajesar, el eniris la parko, volis vidar la loko ube me kushis, la palia kripo kun la mutono-felo, mea granda kapuco akrochita an la muro, mea kroso, mea fusilo funcionante per stono. Ica omno amuzis elu.

-Ha ! tu vivas hike, mea kompatinda pastoro ? Quante tu probable enoyas pro esar sempre sola ! Quon tu facas ? Pri quo tu pensas ?...

Me dezirabus respondar : « Pri vu, ho mastrino, » e me ne mentiabus ; ma mea konfuzeso esis tante granda ke me ne povis trovar mem un vorto por parolar. Me tre konjektas ke el perceptis ico e ke la ruzoza damzelo diletis kreskigar mea embaraso per elua malicaji :

-      E tua amikino, pastoro, kad el acensas por vidar tu kelkafoye ?...Lo

esas tre versimile la ora kaprino, od ica feino Estérelle qua kuras nur sur la pinto dil monti…

Ed el ipsa, dum parolar a me, vere aspektis quale la feino Estérelle, danke la pleziva rido di elua kapo dope inklinita ed elua hasto departar igante lua vizito simila ad aparo.

-      Adio, pastoro.

-      Saluto, ho mastrino.

E yen el departas forportante elua vakua korbi.

Kande el desaparis sur la inklinita voyeto, semblis a me ke la stoni rulanta sub la hufi di la mulo, falis unope sur mea kordio. Me audis oli longatempe, longatempe ; e til la fino dil jorno, me duris esar quaze somnolanta e me ne audacis movar pro timo foririgar mea revo. Kande vespereskis, dum ke la fundo dil vali komencis blueskar e ke la bestii interproximeskis dum bramar l’una opoze al altra por rienirar la parko, me audis ke on vokis me sur la decenseyo, e me vidis aparar nia damzelo, qua ne plus esis ridema quale ne longatempe antee, ma tremanta pro koldeso, pro pavoro, pro humidiguro. Elu dicis ke infre di la kolino, el trovis la rivero Sorgue grosigita per la pluvo dil sturmo, e ke pro volir transirar ol irgakuste, elu preske dronesis. To quo esis terorinda esis la fakto ke ye ta tempo dil nokto oportis ne plus pensar retroirar a la farmodomo ; nam la iradon per la plu kurta voyo, nia damzelo ne konocis ol bone e ne povis entraprezar ol sola, e koncernante me, me ne povis abandonar la bestii-trupo. Ita ideo pasar la nokto sur la monto tre tormentis el, precipue pro la desquieteso di elua familiani. Lore, me quietigis elu tam bone kam me povis :

-      Dum julio, la nokti duras dum kurta tempo, mastrino…Ico esas nur

mala instanto.

E me quik acendis granda fairo por sikigar elua pedi e lua robo tote humidigita par l’aquo dil rivero Sorgue. Pose, me adportis avan elu lakto e fromajeti ; ma la kompatinda yunineto nek pensis varmigar su ; nek manjar , e pro vidar la grosa lakrimi qui venis ek lua okuli, me ipsa preske ploris.

Tamen nun tote noktesis. Posrestis sur la kresto dil monti nur polvo di suno, vaporo di lumo ye la latero dil ocidento. Me volis ke nia damzelo enirez repozar en la parko. Pos depozir sur la fresha palio bela felo tote nova, me deziris a lu bona nokto, e me iris sideskar adxetere avan la pordo… Me povus advokar la atesto da Deo pri la fakto ke, malgre la fairo di amoro qua brulis mea sango, nula mala penso envenis mea mento ; me havis nur granda fiereso pri pensar ke en ula loko di la parko, tote apude la bestii-trupo kurioza, qua regardis elu dormar, la filiino di mea mastri – quaze mutonino plu precoza e plu blanka kam l’omna ceteri, - repozis. Ed el konfidesis a mea gardado. Nulatempe antee la cielo semblabis a me esar tante profunda, la steli tante brilanta… Subite, la greto dil parko apertesis e la bela Stéphanette aparis. El ne povis dormar. La bestii kriigis la palio dum movar su, o bramis en lia sonji. Elu preferis venar proxim la fairo. Vidante ico, me lansis mea kaprino-felo adsur lua shultri, me ecitis la flamo, e ni sidadis l’unu apud l’altru sen parolar. Se ulatempe vu pasis nokto sub la cielo, vu savas ke ye la tempo kande ni dormas, mondo misterioza vekas en la solitareso e la silenco. Lore la fonti kantas multe plu klare, la lageti acendas flameti. Omna spiriti dil monto iras libere adhike ed adibe ; ed esas en l’aero froli, neperceptebla bruisi, quaze on audus la branchi plugrandeskar, la herbo kreskar. Dumjorne, lo esas la vivo dil enti ; ma dumnokte, lo esas la vivo dil kozi. Kande onu ne kustumas ico, lore ico pavorigas… ‘Itaque’ nia damzelo esis tote fremisanta e proximigis su an me ye la maxim mikra bruiso. Ulafoye, krio longatempe duranta, melankolioza, veninta de la lageto qua lumis infre, acensis vers ni ondifante. Saminstante bela bolido glitis super nia kapi en la sama direciono, quaze ita plendo quan ni jus audabis portis lumo kun olu.

-      Quo esas ito ? questionis me Stéphanette deslaute.

-      Anmo qua eniras la paradizo , mastrino ; e me facis kruco-signo.

El anke facis kruco-signo, e duris esar dum instanto kun levita kapo, tre rekolecanta. Pose el dicis a me :

-      Ka do ico esas justa, pastoro, ke tu e tua samprofesionani esas sorcisti ?

-      Tote ne, nia damzelo. Ma hike ni vivas plu proxime a la steli, e ni savas  to quo eventas ibe plu bone kam la homi di la planajo.

El duris regardar adsupre, dum havar elua kapo apogata sur un de lua manui, tegata per la muton-felo quaze pastoreto cielal :

-      Quante multanombra oli esas ! Quante ico esas bela ! Nulatempe me vidabis tanta de oli… Ka tu savas lia nomi, ho pastoro ?

-      Ma yes, mastrino… Regardez ! juste super ni, yen la Voyo di Santa Jakobo (la lakto-voyo). Ol iras de Francia rekte ad Hispania. Lo esas Santa Jakobo di Galisia qua trasis ol por montrar ilua voyo a la brava Karolus la Granda kande il militis kontre la Mohamedani. Plu fore, vu vidas la Charo dil anmi (La Grand Ursino) kun olua quar rotaxi brileganta. La tri steli qui iras avane esas la Tri Bestii, ed olta tote mikra an la triesma esas la Charduktisto. Ka vu vidas tote cirkume ita pluvo di steli qui falas ? Oli esas l’anmi quin la Sinioro Deo ne volas en lua hemo… Kelke plu infre, yen la Rastilo o la Tri Reji (Orion). Lo esas to quo utilesas a ni, pastori, kom horlojo. Nur per regardar oli, me savas nun ke esas plu kam noktomezo. Kelke plu infre, sempre vers la sudo, brilas Ioannes di Milano, la torcho dil astri (Sirius). Pri ta stelo, yen to quon la pastori rakontas. Asertite ulanokte Ioannes di Milano, kun la Tri Reji e la Hanyuneteyo (la Pleyado), invitesis a la mariaj-festo di amika stelo. La Hanyuneteyo, plu hastoza kam le cetera, departis, onu dicas, kom la unesma, e suriris la supra voyo. Regardez lu, ibe supre, tote en la fundo dil cielo. La Tri Reji iris plu adinfre e rajuntis lu ; ma la ociero Ioannes di Milano qua dormabis dum tro longa tempo, restis tote dope, ed iracoza, por haltigar li, lu jetis a li sua bastono. ‘Itaque’ la Tri Reji nomizesas anke la Bastono di Ioannes di Milano… Ma la maxim bela de omna steli, mastrino, lo esas la nia, lo esas la Stelo dil Pastoro, olqua lumizas ni lor la auroro kande ni ekirigas la bestii-trupo, ed anke dum la vespero kande ni rienirigas lu. Ni nomizas ol anke Maguelonne, la bela Maguelonne, qua dopekuras Petrus di Provenca (Saturno) e mariajas su kun lu ye singla sepesma yaro.

-      Quale, pastoro, kad esas do mariaji di steli ?

-      Ma yes, mastrino.

E dum ke me probis explikar ad elu to quo esis ita mariaji, me sentis ulo fresha e delikata presar lejere sur mea shultro. Lo esis elua kapo plugravigita per la dormo qua apogis su an me kun jolia krumplo de rubandi, de denteli e de ondifita hari. Elu restis tale sen movar til la instanto kande la astri dil cielo paleskis, eklipsata dal jorno qua acensis. Koncernante me, me regardis elu dormar, kelke konfuzigita funde di mea anmo, ma sante protektata da ta nokto klara qua nur donis a me bela pensi. Cirkum ni, la steli duris lia silencoza marchado, docila quaze granda bestii-trupo ; e tempope me imaginis ke un de ta steli, la maxim delikata, la maxim brilanta, misirinta, venabis pozar su sur mea shultro por dormar…

[NOTO] Ita omna detali di populastronomio tradukesas del Almanako Provencana olqua publikigesas en l’urbo Avignon.

KA LA KONQUESTO DI ANGLIA DAL NORMANDIANI HAVIS KATASTROFATRA KONSEQUANTAJI POR LA LATINIDA LANDI ?

KA LA KONQUESTO DI ANGLIA DAL NORMANDIANI HAVIS KATASTROFATRA
KONSEQUANTAJI POR LA LATINIDA LANDI ?

Mea questiono povas astonar la lekteri, nam probable li ne havis ideo pri to, ante. Fakte, kande me opinionas tale, me pensis pri la Araba landi qui sucesis mantenar la literaturala linguo klasika, dum ke la parolata linguo disdialekteskis ye multa regionala idiomi. Nun, omna instruktita homi en la Araba mondo savas la komuna linguo, qua talmaniere permanas e duras esar importanta linguo internaciona.
Me skribis intencite pri la « Araba mondo », nam dum la komenco dil XIma yarcento, la kronikisti di olim, aludanta la Latinida landi, skribis pri la « Romana mondo » e la linguala e kulturala situeso en ica domeno, lore, tre similesis olta dil »Arabida » landi en la nuna epoko. Certe, ja existis populala kanti e texti en regionala dialekti, ma ito existas anke en la Araba landi cadie, tamen la komuna linguo t.e. la Mezepokal Latina konsideresis interne ed extere kom la oficala linguo dil Romana mondo.
Me kredas ke ica situeso povabus permanar e ke nun la Angla havus serioza konkurencanto en la moderna Latina linguo parolata en west- Europa, sud- e mez- Amerika ed anke en regioni di nord-Amerika. Granda parti de Afrika ed Azia uzus ica idiomo cadie. Regretinde, ne eventis tale, pro quo ?
Me propozas respondo. En 1066, Guglielmus (Guillaume-William) la Konquestero, duko di Normandia, invadis e konquestis Anglia. Lua matrala linguo esis nord-Franca dialekto. Il impozis ica idiomo, oficale, ad Anglia, parte por la administrerio e komplete por la literaturo. Tre signifikanta esas la fakto ke ni posedas la texto dil Kansono di Roland, unesma granda verko dil Franca literaturo, danke, se me memoras bone, Oxfordana muzeo (do, en Anglia).
Ica situeso pluforteskis dum la sequanta yarcento kande Henry II Plantagenet, rejo di Anglia e spozulo di Alienor di Aquitania, kolektigis e tradukigis a la Franca importanta mezepokal verki (parolata rakonti Bretoniana) iniciante talmaniere, brilanta epoko dil Franca literaturo.
Kompreneble, la kontinentala Franci pose sequis ed imitis lia insulana frati, e la Franca linguo diveneskis autonoma. Konseque ol komencis uzesar, anke sur la kontinento, en la administrerio. Pos nelonga tempo, la Hispani e la Portugalani suriris la sama voyo, nam se la Franci audacis redaktar en lia landala dialekto, ne esis motivo por ne agar simile.
En Italia, qua esabis la centro dil Romana Imperio, komprenende la Romana ideo e sentimento permanis plu longatempe. Ma kande la Italiani konstatis ke li esis le sola uzar ankore, omnarelate, la Latina ; dum ke dividita en multa urbi e regioni, ofte sub stranjera dominaco, li ne plus havis la posibleso riestablisar l’imperio ; lore anke li komencis skribar en la populala linguo. La geniozo Dante gloriizis ol ed esis remarkinda inicianto di la linguo Italiana.
Tale naskis e pose prosperis, izolite, la Latinida idiomi, nun minacata da la Angla ‘patuazo’ quale la cetera lingui, pro lia divideso.
Ma sen la konquesto di Anglia da Guglielmus la Bastardo (altra nomo dil konquestero), la situeso povabus divenar tote diferanta e la regioni Romanal ne koncieskar frue pri lia apartaji linguala e tale mantenar, kelke modernigita ed adaptita, la prestijoza tradicionala linguo komuna.

(Artiklo da J. Martignon en Letro Internaciona n°2/2000)

MISTERIO DIL ANCIENA KRONIKI INDIANA

Ne existas evidentaji de anciena teknologii Indiana pri fluganta mashini.Tamen la referi ad anciena fluganta mashini esas tre grandanombra en la anciena texti Indiana. Plura raporti deskriptas lia utiligo kom milit-armo. La plu granda nombro de ta skriburi venas de texti evanta de la 4ma, 5ma e 6ma yarcenti a. K. ed ica texti konservesis
sorgoze dal monarki qui dominacis India lor ita tempi. La skribisti
laboranta ita-epoke kontrolis oli tre atencoze por esar certa ke lia skriburi fundamentizesis sur autentika informo-fonti. Regretinde la tradukita dokumenti, quin ni nunadie konocas, ne savigas la origino di lia raporti. Plu kam 95% de ca anciena skriburi ne ja esas tradukita.
La maxim famoza Indiana skriburi tradukita de la anciena Sanskrita texti
esas la «Mahabharata» e la «Ramayana». Ica amba texti deskriptas milito
di qua la feroceso devastis la mondo. La protagonisti di ca milito utiligis
potenta aerala mashini e le maxim famoza de oli nomizesis le «Vimana».
La «Mahabharata» same kam la «Ramayana» deskriptis la «Vimana» kom
esante aerala vehilo ye cirklatra formo, ed anke ye altra formo
pensigante pri sigaro. Amba mashini posedis kupolo. La specifika detali
por la konstrukto di ta mashini raportesas en la duacent stanci kontenata
en la «Vaimanika Sastra» redaktita ye 400 a.K. ,cirkume, da Bharadvajy
la Saja e tradukesis en 1875.
Un de la aspekti maxim astoniva di ca Indiana skriburi esas la simileso dil
raportita lukti a la moderna kombato-tekniki. Ica skriburi deskriptas anke
metodi por sparar karburajo per flugar ye diversa altitudi, koaktata
terveni efektigata dal enemikaro, e la domaji produktita per la koliziono
kun uceli. Plusa stanci avertas pri la importo evitar la tempesti ye supera
altitudo same kam pri la neceseso absorbar sunala energii por ristartigar
motoro. La «Vaimanika Sastra» konsakras ok chapitri inkluzante diagrami
por deskriptar plura tipi de mashini. Lu mencionas anke 31 precipua parti
di ta vehili e 16 tipi de materiaro povante utiligesar por lia konstrukto.
Kande oli ne utiligesis, le «Vimana» halte-restadis en loko nomata
«Vimana Griha», t.e. ulaspeca fortifikata hangaro.
Le «Vimana» propulsesis per karburajo ye flava-blanka koloro, same kam
per centrala parto nutrata per mixuro fundamentizita ye merkuro. Le
«Veda», anciena Indiana poemi qui konsideresas kom le maxim anciena
de la Indiana texti, deskriptas le «Vimana» kom esante de formi e
dimensioni diversa e lia aspekti variis segun lia utileso. La Indiana
imperiestro Ashoka esis tante konvikita pri la autentikeso di ca antiqua
raportaji ke il kreis la «Sekreta Societo dil Non Nekonocata Viri» olqua
kompozesis ek non eminenta Indiana ciencozi di qui la tasko esis
establisar listo dil diversa cienci mencionita en la anciena skriburi same
kam celigar omna anciena informi a la habitantaro dil imperio. Ica
suvereno pavoris kande il pensis ke la alte evolucionita cienci deskriptata
en la anciena texti povus efektigar la devasto di lua domeno, t.e. simila
destino ad olta per qua fulminesis la antiqua Imperio Rama.
La Imperio Rama deskriptesas en la «Mahabharata» e la «Ramayana». Li
deskriptas la Imperio Rama kom esante civilizuro teknologiale ye tre alta
nivelo di qua la nobela kasto povis flugar ad omna loki sur nia planeto,
til la luno ed eventuale tra nia sunala sistemo. Atinginte lua maxim alta
evoluciono, 12 000 yari ante nun, la Imperio Rama extensesis de nord-
India til Pakistan. Ica Imperio posedis sep granda civiti nomata «La Sep
"Rishi"-a Urbi». La nobeli voyajis de urbo ad altra urbo per la aerala voyo.
Existas mem anciena texto di qua la nomo esas Jain, olqua deskriptas
mashino nomata "Pushpaka" povanta transportar plura personi de urbo
ad altra urbo. Lor la maxim bona tempo di ca Imperio, esis tanta
grandanombra fluganta mashini en la cielo, ke on povis facile vidar la
flava radiado di lia motoro dum-nokte.La Imperio Rama minacesis da enemiko mem plu potenta kam lu. Ita Imperio-enemiko posedis teknologio supera ad olta di Rama e lua propra fluganta milito-mashini nomesis «Vailixi». Ita invaderi havis kom nomo la Ashvini, t.e. nomo quan plura teoriisti dil Novepoko (New Age) asociis ad Atlantida. Le «Vailixi» kustumale esis sigaro-forma ; min ronda kam le «Vimana». Kompare a le «Vimana» , le «Vailixi» povis voyajar same bone sub l'aquo kam en l'aero. La Rama-ani defensis lia imperio per potenta
armi teroriganta ye amasala destrukto. La«Mahabharata» deskriptas la
konflikto tale : « Fera fulmino, giganta morto-anuncanto, cindrigis omna
membri di la genti di le Vrishni e di le Andhaka. La kombustita kadavri
mem ne esis rikonocebla. Lia hari e lia ungli falis ; la terakotaji ruptesis
sen videbla kauzo e pose la koloro dil uceli divenis blanka. Kelka hori plu
tarde, omna nutrivi esis nesalubra. La fulmino divenis tenua pulvero. Por
eskapar ica fairo, la soldati jetis su aden la aquo-flui e tale lavis su same
kam lia equipuri».
Mem se ne esas trovebla materiala traci di le «Vimana» o di le «Vailixi»,
evidentaji cirkonstancala di konflikti simila ad olti di nukleara konflikti
existas. Misterioza explozo ye atomala proporcioni rezigis la urbo
Mohenjo Daro, qua, segun rumoro, esabus una de la «Sep «Rishi»-a Urbi».
Ultre lo, Sumeriana ed Egiptiana mitologii raportas amba pri nukleala
konflikti simila kande la Dei promenis en fluganta mashini majestoza. La
Biblala raportajo di la Genezo deskriptas la devasto di Sodoma e
Gomorrha segun identa maniero ad olta uzata en la Babilonana redakturo
pri la Dei cindriganta la urbi e la planaji di lia opozantaro.
En 1990, la Chiniana exkavadi dil ruini di Lhasa en la montaro di Tibet
posibligis deskovrar mikra librerio de dokumenti redaktita en la Sanskrita
idiomo. La Chiniana autoritatozi qui examenigis ica dokumentaro
opinionis ke olu esis tante importanta ke li sendigis lu a la Universitato
di Chandrigarh por tradukesar ibe maxim bone kam ico esas posibla. Dro
Ruth Reyna pasis plura semani dum tradukar la prizentita texti a la
Chiniana ed a la Angla e pose lu anuncis a la astonegata ciencisti ke
parolesas pri indiki por konstruktar interstela navo. Ica informo produktis
tre forta reakto dal Westala ciencisti qui ritradukigis la texti e refuzis la
tezo pri deskripto di interplaneta mashino. Li tamen interkonsentis pri
la fakto ke parolesas pri deskripto dil preparado di expediciono a la luno.
Alexandro la Granda iris tam fore kam India por lua konquesto di la lore
konocata mondo. Lua historiisti konservis registri sat preciza di lua invadi
di la landi quin li atingis. Malgre la fakto ke lia redakturi uzesis nur por
gloriizar ica imperiestro, la kronikisti di ta tempo mencionis ke lua trupi
atakesabis per fluganta shildi qui pavorigis la kavalrio e ico koaktis
Alexandro grupigar lua armeani. En la sequanta tempo il konquestos India
sen renkontrar irga aerala rezisto. Adolfus Hitler esis tante impresita per
la lekto dil anciena texti Indiana koncernanta le «Vimana» ke il sendis
plura expedicioni ad India dum la yari 1930 por saveskar tam multe kam
lo esis posibla pri la eventuala sekreta teknologii qui povabus trovesar
ibe e qui posibligus a la Germana milit-avionaro devastar omna nacioni
qui luktabus kontre la nazista partiso. Fortunoze, ita expedicioni faliis.
Se Hitler havabus la moyeni sucesar konstruktar «Vimana», lore nula
lando povabus impedar lua dominaco.
Tradukuro de texto da Gilles Milot, Prezidanto dil A. Q. U.

(Ek Kuriero Internaciona n° 4/2006)

Le "Hunza"

Inter omna populi qui vivas longatempe, le “Hunza” esas nekontesteble la maxim famoza. Cetere li esas tante famoza, ke la turisti (ocidentala ed orientala) komencas invadar li, dum adportar a li ita delicoza nutrivi industrial qui akompanesas sistematre da nia civilizala malaji. Le « Hunza » vivas sur streta alta planaji, qui cirkondas valo di nord-Pakistan (inter Afganistan, Rusia e Chinia) ye altitudo de 1600 til 2500 metri. Li esas cirkume 10.000 homi lojanta en 150 mikra vilaji e mustas laboregar lia montal agri por nutresar. Nome le « Hunza » - e to esas lia unesma sekretajo – ne minacesas per tro grand abundo e koaktesas multege laborar por havar poka nutrivi. Kelka yardeki ante nun, dum la tempo kande l’unesma mediki ocidental deskovris la nekredebla longa vivo-duro di ta habitanti dil regiono Pamir, li astonesis pro la indijo preske kompleta de simptomi patologial konstatita kom rezulto di lia medikala exameni. Ye ta tempo, le “Hunza” havis, en la tota nordal parto di India, granda reputeso kom monto-guidisti tote nefatigebla, ed apta marchar centi de kilometri per rapida pazi od acensar eskarpaji dum portar pezoza kargajo.

Le Hunza konsumas frukti e legumi

Lia rezisto kontre l’infektesi e la morbi esis anke proverbatra. Nulatempe diabeto, kancero od infarkto atingis li, mem ye grand evo.  Fakte, semblis ke li ne oldeskas, nulatempe febleskas, ne perdas sua denti nek la vidado nek l’audado ; eventis ofte ke stranjeri kredas ke sisadek- o sepadekyara « Hunza »-i esas yuni. Lia alimentado, precipue vejetarala, kompozesas avan omno per frukti (inter oli esas la famoza abrikoti “hunza”, same kam la morusi, la cerizi, la pruni-cerizi, la jujubi, la grenadi, la meloni, la piri, la pomi e la vit-beri) per cereali (frumento, milieto, hordeo e saraceno) per kelka legumi (karoti, kukurbiti, kukombri, berenjeni…), e per vejetal olei richa de grasa acidaji dissolvebla (olei de abrikoti-kerni, lino-grani e mustardo).

La konsumado de produkturi qui venas de animali esas rarega same kam olta de vino, ed omnakaze, ol restriktesas ye kelka familii privilejizita.

Cetere lia altra sekretaji esas same austera : kun la nura ecepto di salo, ita homi manjas nur to quon li kultivas, e preske sempre ye la tempo kande li rekoltas to (ecepte, komprenende, dum la vintro) ; pluse li esas exemplatre neta tam korpale kam ye lia vestari o domi ; li nulatempe fumas ed ecesas pri nulo, mem ne pri sexualeso.

Multa urbani ocidental opinionus forsan, ke l’existo di le “Hunza” esas maxim severa, trista e penoza. Tamen ica montani esas ne-negeble felica vivar, ridema e bonhumoroz, lia desfacila vivo-kondicioni ofras a li la posibleso juar 120 yari de feliceso e saneso. Forsan lo esas tote simple vera civilizuro, kad ne vere ?

(Tradukita de artiklo da Jean-Baptiste Loin en revuo “La vie naturelle”)

LA BARBOZI

Yunulo segunmoda en 2017

Nova (ancienega) modo impozas su a la viri, nome la surhavo di barbo. Olim, dum mea yunevo, t.e. dum la duesma mezo dil yarcento XXma e mem dum la frua komenco di ca nova XXIma yarcento, la barbozi esis tre skarsa inter la maskula populo. Subite depos kelka yari lia nombro multopleskas astonive e rapidamente. Kad ico esas nekoncianta imito dil islamista barbozi ? O subita modo-fenomeno ? Nulu povas respondar. Ma on vidas omnaloke, viri enstrade, jurnalisti di televiziono, aktori ed artisti, qui preske omni surhavas o komencas surhavar barbo. Me ipsa esas tentata, ma me pensas ke bone flegar barbo ne esas simpla afero, do ico hezitigas me e me duras esar senbarba.

Pri la barbozi envenas mea kapo subita ideo, nome la nova razili elektral esas teknologiale tre komplexa, divenis tre desfacila utiligar oli, ed on preske bezonus esar injenioro pri informatiko por desintrikar su kun ica aparati (me exajeras apene). Konseque, me uzas anciena razili manual, qui esas simpla objekti e facile uzebla. Ma, forsan, ne omna viri prizas tala situaciono e rezolvas lasar kreskigar lia barbo.

Esas cikli e periodi kande homi surhavas barbo o ne. Dum la epoko Romana, semblas, segun la imaji quin ni havas di ca epoko, ke la barbozi esis skarsega. Pose, dum la Mezepoko, la barbo esis itere (e dum tre longa tempo) segunmoda. Anke esis tale dum la Renesanco (XVIma yarcento), ma homuli komencis esar senbarba. Dum la tempo di rejo Ludovikus (Louis) XIV ye la fino dil XVIIma yarcento, la barbozi preske desaparis, on havis nur viri qui surhavis mustacho (labiobarbo) ; e dum la XVIIIma yarcento til la komenco dil XIXma yarcento la barbo ne plus esis segunmoda. Ico chanjis dum la duesma mezo di ca XIXma yarcento e vers 1900 multa viri havis itere barbo, kelkafoye abundanta. Esis evoluciono pos la unesma mondomilito e dum la tota XXma yarcento til la komenco dil nuna yarcento la barbozi esis quaze marjinali. Ma depos poka tempo (forsan depos du o tri yari) la barbi e la barbozi riaparas. On preske shamas ne imitar li e, nun, lo esas la homuli senbarba qui divenas marjinali. Adminime en la landi Ocidental, nam ni divenas quaze prehistoriala fantomi.